Epidemiologia próchnicy
3 szczyty (okresy) największej aktywności próchnicy:
Wiek 4 – 8 lat – uzębienie mleczne
Wiek 11-18 lat – korony zębów stałych
Wiek 55 – 65 lat – korzenie zębów stałych
4 najważniejsze czynniki, które muszą zaistnieć aby doszło do rozwoju próchnicy:
- obecność bakterii,
- obecność cukrów,
- czas / częstotliwość,
- podatność tkanek.
Ogromną rolę w rozwoju schorzenia bierze udział płytka nazębna, która jest "oazą" dla kolonii bakteryjnych.
Wyróżniamy kolejne stadia rozwoju płytki nazębnej:
1. Błonka pierwotna (pellicle) -cienka przeźroczysta warstwa powstaje już po kilku minutach po umyciu zębów. W jej skład wchodzą głównie związki chemiczne pochodzące ze śliny (białka, lipidy, mukopolisacharydy).
2. Płytka nazębna (bakteryjna)- miękki nalot, ściśle przylegający do zęba (nie da się go usunąć płukaniem). 80% płytki stanowią bakterie zasiedlające jamę ustną.
W wyniku mineralizacji płytka przekształca się w:
3. Kamień nazębny- powstaje po około 3 dniach.
Próchnica zębów - etiologia
Drobnoustroje do swoich procesów życiowych wykorzystują cukry, rozkładając je do kwasów powodując przez obniżenie pH, demineralizację (rozpuszczenie) szkliwa.
Jako pierwsze na powierzchni zębów pojawiają się gram+, beztlenowe bakterie z grupy Streptococcus mutans, ich zadaniem jest obniżenia pH do pH krytycznego szkliwa (5,5 - 5) pod wpływem tego bodźca następuje osłabienie struktury szkliwa i odsłonięcie organicznych składników.
Enzymy trawienne bakterii szybko sobie z nimi radzą, tworząc ubytek próchniczy.
W rozległych ubytkach pojawiają się bakterie lubiące kwaśne środowisko- Lactobacillus m.in. Lactobacillus acidophilus.
Drobnoustroje
Ziarenkowce gram dodatnie z grupy Streptococcus (S.mutans, S.salivarius, S.sanguinis, Enterococcus faecalis), Neisseria (gram „-”), Veillonella (gram „–” ), pałeczka kwasu mlekowego – Lactobacillus (laseczki gram „+”).
Cukry
Do rozwoju bakterie potrzebują węglowodanów, które są dla nich źródłem energii. Drobnoustroje na drodze przemian katabolicznych przekształcają cukry w kwasy a te obniżają pH środowiska.
Redukując ilość słodyczy, i napojów o dużej zawartości cukrów możemy w znaczącym stopniu spowodować spadek zachorowalności na próchnicę.
Sacharoza, glukoza, fruktoza najbardziej wpływają na rozwój próchnicy. Laktoza mniej.
Cukier można zastąpić ksylitolem, manitolem, sorbitolem, słodziki
Podatność
Podatność na próchnicę jest cechą osobniczą. Wynika to zarówno z predyspozycji genetycznych, jak i z warunków socjalnych, w których rozwija się i przebywa człowiek. Dostarczanie wapnia i fluoru w okresie płodowym, jak i w okresie wzrostu ma bardzo duży wpływ na podatność zębów na próchnicę.
Szkliwo jest najtwardszą tkanką organizmu, zbudowaną głównie z hydroksyapatytów (odwapnienie sprzyja rozwojowi próchnicy).
Witaminy A (niedobór wpływa na komórki szkliwotwórcze – ameloblasty oraz zębinotwórcze – odontoblasty), C, D (niedobór powoduje zaburzenia mineralizacji kości, zębów).
Czas
Aby doszło do powstania próchnicy trzy powyższe czynniki muszą zaistnieć jednocześnie odpowiednio długo w czasie. Nawet wysokie spożycie cukru przy podatnych na próchnicę zębach nie musi prowadzić do rozwoju tej choroby, warunkiem jest jednak dokładne i częste oczyszczanie zębów z pozostałości pokarmowych.
Na rozwój próchnicy może mieć wpływ także zaburzenie w wydzielaniu śliny, która działa bakteriobójczo, remineralizuje niewielkie ubytki, wypłukuje resztki pokarmowe.
Próchnica – podział ze względu na przebieg
Próchnica ostra (caries acuta)– występuje najczęściej u osób młodych. Miękka zębina, żółta, jasnobrązowa; można usunąć wydrążaczem. Ból na bodźce termiczne, mechaniczne. Może przyjąć postać próchnicy kwitnącej.
Próchnica przewlekła (caries chronica) – rozwija się u osób dorosłych i starszych. Zębina jest zbita, stwardniała; kolor ciemnobrązowy do czarnego. Ma znacznie wolniejszy przebieg.
Próchnica prosta (caries simplex) – toczy się w twardych tkankach zęba, nie daje dolegliwości ze strony miazgi.
Próchnica powikłana (caries complicata) – dolegliwości ze strony miazgi bólowe na słodkie i zimno.
Próchnica – podział ze względu na stadium rozwoju
PRÓCHNICA POCZĄTKOWA (caries incipiens), zwana plamą próchnicową występuje na powierzchni szkliwa. Objawia się na początku jako kredowo-białe lub żółte zabarwienie, z czasem może przybrać kolor brunatny lub czarny.Plama próchnicowa nie wykazuje żadnych dolegliwości.Może ulec samoistnemu wyleczeniu, bądź po zastosowaniu związków fluoru.Plama próchnicowa bardzo często z czasem może sięgać na większy obszar szkliwa i zębiny tworząc ubytek.
Próchnica – podział ze względu na stadium rozwoju
PRÓCHNICA POWIERZCHOWNA(caries superficjalis)
Obejmuje jedynie powierzchnię szkliwa, w którym powstał już ubytek.
Dolegliwości:
reakcja na bodźce chemiczne takie jak słodkie, kwaśne oraz mechaniczne np. zgłębnikowanie
PRÓCHNICA ŚREDNIA (caries media)
Dotyczy szkliwa i zębiny, w którym jest głębszy ubytek jednak jest wyraźna granica między warstwą zdrowej zębiny a miazgą.
Dolegliwości:
Reakcja na słodkie, kwaśne, zmianę temperatur czy zgłębnikowanie.
PRÓCHNICA GŁĘBOKA (caries profunda)
Ubytek jest głęboki, jego dno oddziela od miazgi bardzo cienka granica jaką jest warstwa zdrowej zębiny lub zębiny próchniczej.
Dolegliwości:
silny ból szczególnie na bodźce termiczne i mechaniczne (zgłębnikowanie).
Inne postaci próchnicy
PRÓCHNICA OKRĘŻNA (caries circularis)
Występuje w okolicy przyszyjkowej lub (i) w obrębie korzenia, obejmując przynajmniej dwie powierzchnie. W zaawansowanej formie obejmuje ząb pierścieniowo.
Inne postaci próchnicy
PRÓCHNICA WTÓRNA (caries secundaria, secondary caries, recurrent caries)
Dotyczy powierzchni wokół wypełnienia lub po jego wypadnięciu. Czasem bywa trudna do zdiagnozowania, szczególnie będąc na powierzchniach stycznych przy brzegu dziąsła przedtrzonowców lub trzonowców. Można wyróżnić próchnicę wtórną zewnętrzną (outer lesion) będącą wynikiem zalegającej płytki wokół wypełnienia i wewnętrzną (wall lesion) rozwijającą się wzdłuż ścian ubytku z powodu szczeliny w następstwie mikroprzecieku bakteryjnego. W wyniku pozostawienia zmian w ubytku pod wypełnieniem rozwija się tzw. resztkowa próchnica z czasem podminowująca wypełnienie.
Inne postaci próchnicy
PRÓCHNICA NIETYPOWA (caries atypica)
Dotyczy zębów martwych (pozbawionych żywej miazgi) Wyodrębnienie tej postaci próchnicy znajduje uzasadnienie w jej obrazie morfotycznym, gdyż z powodu braku miazgi nie powstają odczyny obronne.
PRÓCHNICA CEMENTU KORZENIOWEGO LUB KORZENIA (caries cementi, caries radicis dentis, root caries)
Dotyczy powierzchni odsłoniętego korzenia, najczęściej u osób starszych.
Inne postaci próchnicy
PRÓCHNICA UKRYTA (hidden or occult or covered caries)
Rozwija się na powierzchni żującej pod makroskopowo zdrowym szkliwem, a wykrywana jest radiologicznie na zdjęciach skrzydłowo-zgryzowych. Na radiogramach pod zdrowym szkliwem obserwuje się wzrost przepuszczalności na promieniowanie obejmujący zębinę od połączenia ze szkliwem do 1/3 –1/2 grubości warstwy zębiny.
Inne postaci próchnicy
PRÓCHNICA KWITNĄCA (caries florida, rampant caries)
Jest to inaczej nagła, gwałtowna destrukcja wielu zębów, często obejmująca powierzchnie zębów zazwyczaj wolne od próchnicy. Stwierdza się ją w uzębieniu stałym u młodzieży, w wyniku częstego spożywania kariogennych przekąsek i słodkich napojów między posiłkami. Występuje też u osób ze znacznym zmniejszeniem wydzielania śliny (kserostomia) powstałym w następstwie napromieniowania okolicy gruczołów ślinowych lub jak efekt uboczny niektórych leków.
PRÓCHNICA BUTELKOWA (nursing caries, nursing bottle caries)
Jest to postać próchnicy kwitnącej występującej w uzębieniu mlecznym niemowląt i małych dzieci. Stwierdza się ją u dzieci, które zasypiają z butelką wypełnioną słodzonym napojem (w tym mlekiem), a także u dzieci używających smoczka zanurzonego w słodkim produkcie lub z nawykiem przedłużonego karmienia piersią na żądanie. W obrazie klinicznym najbardziej dotknięte zmianami są zęby sieczne górne.